شەڕی ئەتۆمی (بە شەڕی ئەتۆمی یان شەڕی گەرمی ئەتۆمییش ناسراوە) ململانێیەکی سەربازی یان ستراتیژی سیاسییە کە تێیدا چەکی ئەتۆمی بۆ زیانگەیاندن بە دوژمن بەکاردەهێنرێت. چەکی ئەتۆمی چەکی کۆمەڵکوژە. بە پێچەوانەی شەڕی ئاسایی، شەڕی ئەتۆمی دەتوانێت لە ماوەیەکی کورتتردا وێرانکاری بەرهەم بهێنێت و لەوانەیە تیشکی درێژخایەن بەرهەم بهێنێت. ئاڵوگۆڕی ئەتۆمی کاریگەری درێژخایەنی هەیە، بە شێوەیەکی سەرەکی لە ئەنجامی ئەو دەرکەوتە ئەتۆمییەی کە بڵاودەبێتەوە، و دەتوانێت ببێتە هۆی “زستانێکی ئەتۆمی” کە دەیان ساڵ، سەدە، یان تەنانەت هەزار ساڵ لە کاتی دەستپێکردنی هێرشەکەوە بخایەنێت. هەندێک لە شرۆڤەکاران گریمانەی زستانی ئەتۆمی ڕەتدەکەنەوە و حیساب دەکەن کە تەنانەت کاتێک کە کۆکردنەوەی چەکی ئەتۆمی لە جەنگی سارددا لە بەرزترین ئاستدا بوو، ملیارەها خەڵکی گوندنشین بە هەر شێوەیەک بێت لە ژیاندا دەمێننەوە هەرچەندە بە ملیارەها قوربانی لێدەکەوێتەوە. بەڵام هەندێکی تر پێشنیاری ئەوە دەکەن کە کاریگەرییە لاوەکییەکانی هۆلۆکۆستێکی ئەتۆمی وەک برسێتی ئەتۆمی (برسێتییەکی گریمانەیی کە هۆکاری ئەو مەترسییە ئەگەرییەی کە بەدوای ئاڵوگۆڕێکی ئەتۆمی ناوچەیی یان جیهانیدا دێت) و داڕمانی کۆمەڵایەتی، دەبێتە هۆی ئەوەی نزیکەی هەموو مرۆڤێک لەسەر زەوی بەهۆی برسێتیەوە بمرێت .
تا ئێستا لە ڕەوتی شەڕدا دوو چەکی ئەتۆمی بەکارهێنراون و هەردووکیان لە نزیک کۆتایی جەنگی جیهانی دووەم لەلایەن ئەمریکاوە بەکارهێنراون. لە ٦ی ئابی ١٩٤٥ ئامێرێکی ئەتۆمی لە جۆری تۆپ کە پڕ بوو لە یۆرانیۆم (بە ناوی کۆدی “کوڕە بچووک”) بەسەر شاری هیرۆشیمای ژاپۆن تەقێنرایەوە. دوای سێ ڕۆژ، لە ٩ی ئابی ١٩٤٥، ئامێرێکی ئەتۆمی کە پڕ بوو لە پلۆتۆنیۆمی جۆری پەرشوبڵاو (بە ناوی کۆدی “پیاوی قەڵەو”) بەسەر شاری ناگازاکی ژاپۆن تەقێنرایەوە. ئەم دوو تەقینەوەیە نزیکەی ١٢٠ هەزار کەسی کوشت.
هەروەها چەکی ئەتۆمی دوای جەنگی جیهانی دووەم لەلایەن یەکێتی سۆڤیەت (١٩٤٩)، شانشینی یەکگرتوو (١٩٥٢)، فەرەنسا (١٩٦٠)، کۆماری گەلی چین (١٩٦٤) پەرەی پێدرا، کە بەشدارییان لە دۆخی ململانێ و گرژییەکی تونددا کرد کە… بە شەڕی سارد ناسرا. چەکی ئەتۆمی لە هیندستان لە ساڵی ١٩٧٤ و پاکستان لە ساڵی ١٩٨٨ پەرەی پێدرا کە بە ئاشکرا دوژمنایەتی یەکتریان دەکرد. هەروەها پێدەچێت ئیسرائیل (2060s) و کۆریای باکوور (2006) کۆگای چەکی ئەتۆمییان پەرەپێداوە، بەڵام نازانرێت چەندیان. حکومەتی ئیسرائیل هەرگیز دانى بەوەدا ناوە و ڕەتى نەکردووەتەوە کە چەکى ئەتۆمى هەبێت، هەرچەندە ناسراوە بەوەى کە ڕیاکتۆر و دامەزراوەى پرۆسێسکردنى دروستکردووە کە پێویستە بۆ دروستکردنى چەکى ئەتۆمى. هەروەها ئەفریقای باشوور چەندین چەکی ئەتۆمی تەواوکراوی دروستکردووە، بەڵام لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا بووە یەکەم وڵات کە خۆبەخشانە کۆگا ئەتۆمییە دروستکراوەکانی لە ماڵەوە لەناوببەن و بەرهەمهێنانی داهاتوویان بەجێهێشتووە (ساڵانی نەوەدەکان). زیاتر لە ٢٠٠ بۆنە چەکی ئەتۆمی بە مەبەستی تاقیکردنەوە و سەلماندن تەقێنراوەتەوە.
دوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٩١ و کۆتایی هاتنی شەڕی سارد لە ئەنجامدا، مەترسی شەڕی ئەتۆمی گەورە لە نێوان دوو زلهێزی ئەتۆمیدا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش کەم بووەوە. لەو کاتەوە نیگەرانییەکان سەبارەت بە چەکی ئەتۆمی بەرەو ڕێگریکردن لە ململانێ ئەتۆمییە ناوخۆییەکان کە لە ئەنجامی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی دروست دەبن، و هەڕەشەی تیرۆری ئەتۆمی گۆڕاوە.
جۆرەکانی شەڕی ئەتۆمی
بەزۆری توانای بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لە شەڕدا دابەش دەکرێت بەسەر دوو گروپی لاوەکیدا کە هەریەکەیان کاریگەری جیاوازیان هەیە و ئەگەری هەیە بە چەکی ئەتۆمی جیاواز شەڕیان کردبێت.
جۆری یەکەم شەڕی ئەتۆمی سنووردارە (هەندێکجار پێی دەوترێت هێرش یان ئاڵوگۆڕ)، و ئاماژەیە بۆ بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی بە قەبارەیەکی بچووک لەلایەن دوو (یان زیاتر) نەیارەوە. “جەنگی ئەتۆمی سنووردار” دەتوانێت بریتی بێت لە ئامانجکردنی دامەزراوە ئەتۆمییەکان- یان هەوڵدانێک بۆ ڕێگریکردن لە توانای دوژمنێک بۆ دەستپێکردنی هێرشێکی پێشوەختە (ستراتیژی) وەک ڕێوشوێنێکی پێشوەختە، یان پێشەکییەک بۆ لەشکرکێشی لەلایەن هێزە ئاساییەکانەوە، وەک ڕێوشوێنێکی هێرشبەرانە. ئەم زاراوەیە دەتوانێت بۆ هەر بەکارهێنانێکی بچووکی چەکی ئەتۆمی بەکاربهێنرێت کە ڕەنگە ئامانجی سەربازی یان مەدەنی (یان هەردووکی) لەخۆبگرێت.
جۆری دووەمیش شەڕی ئەتۆمی بەرفراوان و پێدەچێت ئەم جۆرە چەکی ئەتۆمی ژمارەیەکی یەکجار زۆر بە کاربهێنرێت لە هێرشێکدا کە تەواوی وڵاتێک دەکاتە ئامانج، بە ئامانجە سەربازی و ئابووری و مەدەنییەکانیشەوە. بە دڵنیاییەوە هێرشێکی لەو شێوەیە دەتوانێت ژێرخانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سەربازی وڵاتی ئامانج لەناو ببات و بە ئەگەرێکی زۆرەوە کاریگەری وێرانکەری لەسەر بەرگەهەوای ژیانی زەوی هەبێت.
هەندێک لە ستراتیژیستەکانی جەنگی سارد وەک هێنری کیسینجەر پێشنیاری ئەوە دەکەن کە شەڕێکی ئەتۆمی سنووردار دەکرێت لە نێوان دوو زلهێزی چەکداری قورسدا بێت (وەک ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت). لە هەر حاڵەتێکدا هەندێک پێشبینی ئەوە دەکەن کە شەڕی ئەتۆمی سنووردار ئەگەری هەیە “گەشەسەندن” بۆ شەڕێکی ئەتۆمی بەرفراوان. هەندێکی تر شەڕی ئەتۆمی سنووردار بە “هۆلۆکۆستی ئەتۆمی جیهانی هێواش” ناودەبەن، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە کاتێک ئەم جۆرە شەڕانە دەگیرسێن، بۆ دەیان ساڵ بەردەوام دەبن، ئەمەش وا دەکات هەسارەکە تاڕادەیەکی زۆر بە هەمان شێوەی “جەنگی ئەتۆمی بەرفراوان” لە نێوان زلهێزەکاندا نیشتەجێ نەبێت کەمێک زیاتر دەخایەنێت، و دەبێتە هۆی هەمان ئەنجام (ئەگەرچی کارەساتبارتر).
تەنانەت گەشبینترین پێشبینییەکانیش سەبارەت بە کاریگەرییەکانی ئاڵوگۆڕێکی ئەتۆمی بەرفراوان پێشبینی مردنی چەندین ملیۆن قوربانی لە ماوەیەکی کورتدا دەکەن. هەندێک لە پێشبینییە ڕەشبینەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە شەڕێکی ئەتۆمی بەرفراوان بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەبێتە هۆی لەناوچوونی ڕەگەزی مرۆڤ، یان لانیکەم لە لەناوچوون نزیک بکاتەوە لەگەڵ ڕزگاربووانی تاڕادەیەک کەم (بە پلەی یەکەم لە ناوچە دوورەکان) و کەمبوونەوەی کوالیتی ژیان و تەمەنی بۆ… چەند سەدەیەک دوای ئەوە. لە هەر حاڵەتێکدا ئەم پێشبینیانە بە گریمانەکردنی بەکارهێنانی تەواوی جبەخانەی ئەتۆمی لە جەنگی سارددا لە بەرزترین ئاستی خۆیاندا، بێ ڕەخنە نەبوون. بە دڵنیاییەوە کارەساتێکی ئاپۆکالیپتیکی وەک شەڕی ئەتۆمی جیهانی دەبێتە هۆی زیانێکی هەمیشەیی بە ئاڵۆزترین ژیانی سەر هەسارەکە و ئیکۆسیستەمەکانی و کەشوهەوای جیهانی.
توێژینەوەیەک کە لە کۆبوونەوەی ساڵانەی یەکێتی جیۆفیزیکی ئەمریکا لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٦دا پێشکەشکرا، پشتڕاستی کردەوە کە تەنانەت شەڕێکی ئەتۆمی ناوچەیی بە قەبارەیەکی بچووک دەتوانێت ببێتە هۆی مردنی ڕاستەوخۆ لە مرۆڤەکاندا.